1. Wady i schorzenia układu wzrokowego
Aby pomóc uczniowi z dysfunkcją wzroku, musimy najpierw sami poznać, zrozumieć i uświadomić sobie jego problem. Warto wiedzieć, że dwóch uczniów z takim samym schorzeniem może funkcjonować w całkowicie inny sposób oraz napotykać na inne problemy i trudności. Aż 80% informacji docierających ze świata zewnętrznego jest odbierane przez człowieka za pomocą analizatora wzrokowego. Zatem wzrok pełni istotną rolę w poznawaniu rzeczywistości, zjawisk, przedmiotów jak również ma zasadnicze znaczenie w codziennym funkcjonowaniu każdego człowieka – uczeniu się.
Schorzenia układu wzrokowego wpływają na percepcję wzrokową. Jakość percepcji, zależy więc od wielu czynników. Jednym z nich jest rodzaj schorzenia i następstwa funkcjonalne, czyli najczęstsze problemy w funkcjonowaniu wzrokowym, jakie danemu schorzeniu może towarzyszyć.
Najczęstsze schorzenia, które znacznie utrudniają efektywne uczenie się należą:
- obniżona ostrość wzroku,
- ubytki w polu widzenia,
- obniżenie wrażliwości na kontrast,
- ślepota zmierzchowa,
- światłowstręt i olśnienia lub światłolubność,
- zaburzenie spostrzegania barw,
- zmienność widzenia (fluktuacja widzenia - raz widzi lepiej, a raz gorzej),
- zaburzenia adaptacji do zmiennych warunków oświetleniowych,
- zniekształcenie obrazu,
- dwojenie,
- oczopląs,
- podwyższona męczliwość,
- ból,
- łzawienie.
W środowisku szkolnym do najczęściej spotykanych dysfunkcji układu wzrokowego zaliczamy wady wzroku (refrakcji), tzn.:
- krótkowzroczność (lepiej widzi z bliska),
- dalekowzroczność (lepiej widzi z daleka),
- astygmatyzm.
Najpowszechniej stosowaną formą wyrównywania wad to korekta okularowa, która pozwala uzyskać pełną ostrość widzenia. Warto wiedzieć, że przy wysokiej wadzie wzroku, grube szkła okularowe pomagają dobrze widzieć tylko centralnie (na wprost), a patrzenie na boki jest nadal utrudnione. Mówimy wówczas o niepełnej ostrości widzenia. Uczeń mimo korekty okularowej widzi słabiej. Należy również pamiętać o tym, że wadzie wzroku mogą towarzyszyć inne choroby. Korekta okularowa ułatwia wówczas lepsze widzenie, ale nie jest lekarstwem, które sprawia, ze człowiek widzi prawidłowo. W takich przypadkach, gdy korekcja okularowa nie przywraca całkowitej ostrości widzenia mówimy o słabowzroczności.
2. Objawy mogące świadczyć o problemach z widzeniem
Zdarza się, że o tym, iż w danej klasie będzie uczyło się dziecko z problemami w widzeniu nauczyciel dowiaduje się od rodzica lub pedagoga szkolnego. Jednakże bywa i tak, że to nauczyciel jako pierwszy zauważa trudności w przyswajaniu wiadomości i umiejętności szkolnych, które są efektem nieprawidłowego widzenia.
O tym, iż uczeń ma problem z widzeniem może świadczyć, np. wygląd oczu, zachowanie, skargi związane z posługiwaniem się wzrokiem.
Na co zwrócić uwagę:
Wygląd oczu:
- oczy zezujące lub poruszające się niezależnie od siebie,
- oczy zaczerwienione,
- oczy załzawione,
- powieki oblepione zaschniętą wydzieliną,
- częsty jęczmień.
Zachowanie ucznia:
- unika patrzenia z bliska,
- ma bardzo krótki okres koncentracji;
- obraca głowę albo przechyla ją na bok, żeby patrzeć jednym okiem,
- marszczy się przy czytaniu, pisaniu w zeszycie, pisaniu na tablicy,
- zamyka lub zakrywa jedno oko,
- ma kłopoty z wykonywaniem poleceń słownych,
- ma słabą koordynację wzrokowo – ruchową, dziwnie i niezręcznie wykonuje rozmaite czynności, takie jak: wchodzenie i schodzenie ze schodów, rzucanie i łapanie piłki, zapinanie i rozpinanie guzików, jest nerwowe, drażliwe, nadmiernie ruchliwe, wykazuje zmęczenie po okresie koncentracji wzrokowej.
Skargi ucznia związane z posługiwaniem się wzrokiem:
- bóle głowy, nudności, zawroty głowy,
- pieczenie lub swędzenie oczu,
- zamazywanie się obrazu,
- podwójne widzenie.
Trudności szkolne:
- pojawienie się lub zwiększenie błędów w czytaniu i w pisaniu, np. myli podobne litery, wyrazy, cyfry,
- przy czytaniu dziecko ma kłopoty z odszukaniem początku linii następnego wiersza, myli czytane linijki, opuszcza litery i wyrazy,
- czyta z bliższej niż zazwyczaj odległości lub odsuwa tekst, przedmioty od oczu,
- zaburzony obraz graficzny pisma, np. niewłaściwy kształt liter, pominięte ich elementy, dysproporcje liter i wyrazów, braki odstępów między literami i wyrazami, nierównomierne i niejednolite pismo, trudności z utrzymaniem się w liniaturze,
- wolne tempo czytania i pisania,
- uczeń nieprawidłowo trzyma ołówek, często go łamie, obraca kartkę, zeszyt podczas pisania,
- ma kłopoty z zapamiętywaniem, identyfikowaniem i odtwarzaniem podstawowych figur geometrycznych,
- wykazuje niechęć do pracy wzrokowej.
Jeżeli nauczyciel obserwuje u ucznia, któreś z wyżej wymienianych objawów, dolegliwości to powinien o tym fakcie poinformować rodziców i zalecić konsultację u lekarza okulisty. Aby zapobiec trudnościom wynikających z dysfunkcji wzroku, to wskazane byłoby, aby każde dziecko profilaktycznie przed pójściem do szkoły zostało przebadane w gabinecie okulistycznym. Diagnoza lekarska może przyczynić się do tego, iż uczeń już od pierwszych dni w szkole (jeśli ma problemy z widzeniem) będzie objęty dodatkową opieką i pomocą psychologiczno – pedagogiczną.
3. Adaptacja miejsca nauki pod kątem potrzeb i możliwości ucznia z dysfunkcją wzroku
Adaptacja klasy/szkoły pod kątem potrzeb ucznia z problemami widzenia:
Odpowiednie oświetlenie miejsca pracy ucznia z trudnościami w widzeniu:
- najlepsze oświetlenie, to świtało naturalne, słoneczne;
- wykorzystując oświetlenie sztuczne należy zadbać, aby światło było mieszane, tj. jarzeniowe do ogólnego oświetlenia klasy, korytarza czy innego pomieszczenia szkolnego, oraz oświetlenie do pracy z bliska;
- uczeń powinien także korzystać z dodatkowej lampy z ruchomym ramieniem i obudowaną żarówką – żarówka nie może wystawać poza klosz lampki,
- lampkę ustawiamy po przeciwnej stronie w stosunku do ręki pracującej dziecka, z kolei do czytania źródło światła powinno być umieszczone po tej stronie, po której uczeń ma lepsze oko,
- należy zwrócić uwagę na zjawisko olśnień rażącym światłem, które najczęściej spowodowane jest odbiciem promieni od błyszczących blatów ławek, parkietu, luster, szyb w meblach lub oknach,
- by tego uniknąć powinniśmy pamiętać o zabezpieczeniu w klasie możliwości zasłaniania okien, np. grube zasłony, roleta,
- jeżeli w klasie jest uczeń ze światłowstrętem to jego ławka powinna być ustawiona tyłem do okna i z dala od niego.
Modyfikacja niektórych miejsc na terenie szkoły pod względem kontrastu kolorystycznego ułatwiającego funkcjonowanie ucznia z osłabionym wzrokiem:
- na terenie szkoły należy wprowadzić oznaczenie pierwszego i ostatniego stopnia schodów jaskrawą farbą lub taśmą odblaskową, krawędzie drzwi, szafek, parapety, włączniki światła również oznaczamy jaskrawym kolorem (np. samoprzylepna taśma, okleina),
- listwy przypodłogowe oraz framugi drzwi należy pomalować kolorem kontrastującym z podłogą i ścianami,
- blat ławki powinien mieć matową powierzchnię lub matową podkładkę - najlepiej jednobarwną,
- wykładzina dywanowa także powinna być jednobarwna i bez wzorów,
- wyraźny kontrast między kartką papieru (papier matowy, bez połysku, biały, ecri lub kość słoniowa) a czcionką (kolory: czerń, granat, ciemna zieleń),
- pamiętajmy również o kontrastowym zestawianiu pomocy;
Wielkość wykorzystywanych pomocy dydaktycznych:
- nauczyciel powinien sprawdzić, z jakiej odległości oraz jakiej wielkości litery i przedmioty uczeń widzi najlepiej (pozyskana informacja od lekarza okulisty, tyflopedagoga),
- by ułatwić uczniowi lepsze poznanie oglądanych przedmiotów, obiektów to należy zezwolić mu na podchodzenie do nich, dotykanie,
- przedmioty o zbyt dużych rozmiarach starajmy się zastępować modelami (np. duże zwierzęta, obiekty budowlane, pojazdy).
Modyfikacja przestrzeni klasowej:
- nauczyciel i uczniowie powinni zadbać, aby w klasie był zachowany porządek, tzn. krzesełka dostawione do stolików, plecaki zawieszone na haczykach lub umieszczone w ustalonym miejscu,
- od początku nauki szkolnej należy kłaść nacisk na porządkowanie przez ucznia swoich rzeczy na ławce, półce,
- dobrym pomysłem może być również wykończenie kilku ławek (niekoniecznie tylko dla dziecka z wadą wzroku) specjalną listwą, która jest przymocowana dookoła całego blatu, tak by tworzyła nieco podwyższony brzeg - zapobiegnie to zsuwaniu się z blatu stolika przypadkowo potrąconych rzeczy, a uczniowi zaoszczędzi kłopotu,
- przy ewentualnym zakupie nowego sprzętu postarajmy się zaopatrzyć salę lekcyjną w ławki z ruchomym blatem ponieważ dają one możliwość ustawienia blatu pod różnym kątem - dzięki temu uczeń może regulować odległość np. do czytanego tekstu, tak, by zachować prawidłową postawę ciała,
- dobrze jest również przyjąć zasadę, by drzwi do klasy pozostawiać albo zamknięte, albo całkowicie otwarte (dotyczy to zwłaszcza przerw, zaplecza),
4. Jak nauczyciel może pomóc dziecku z wadą wzroku w dobrym funkcjonowaniu w szkole?
- nauczyciel powinien zapoznać klasę z trudnościami wzrokowymi ucznia.
- nauczyciel musi pamiętać, że realizowane treści są takie same jak w przypadku ucznia widzącego, nie dopuszczalne jest, by z powodu trudności wzrokowych ucznia omijane były pewne zagadnienia czy ćwiczenia,
- należy zapewnić dziecku miejsce w pierwszej ławce, blisko okna, tablicy i nauczyciela,
- celem lepszego odbioru wzrokowego należy zezwolić uczniowi na swobodne podchodzenie, np. do tablicy, mapy,
- omawiane przez nauczyciela modele, przedmioty, czy też ilustracje uczeń powinien dostawać do obejrzenia z bliska,
- uczeń powinien mieć możliwość korzystania z pomocy optycznych (np. lupy, lunety, folie powiększające) i nieoptycznych (np. lampy, filtry światła – barwna folia z włókna octanowego, „okienko” do czytania), z dostosowanych podręczników szkolnych.
- przygotowany tekst dla ucznia powinien być napisany odpowiednią czcionką jaka nie sprawia uczniowi trudności ponieważ pozwala zwiększyć tempo czytania,
- na stronie powinny znajdować się max 4 ilustracje w odpowiedniej odległości od tekstu (około 12 mm), ilustracje nie powinny zawierać efektów akwarelowych, rozbarwień tonalnych, cieniowania, bogatego tła,
- omawiając treści w oparciu o rysunek, schemat nauczyciel powinien zawsze upewnić się, co dziecko widzi i na podstawie jego wypowiedzi zwrócić uwagę na pominięte szczegóły,
- napisy na tablicy nauczyciel powinien głośno odczytać lub prosić o ich odczytanie uczniów dobrze widzących,
- należy zezwolić uczniowi na korzystanie z książek mówionych.
